ఒక మనిషి జీవితమే సమాజాన్ని మార్చగలదా? సమాజపు వర్గీకరణలే చీల్చిన భిన్నతను ముడిపెట్టి, సమానత్వపు వేదికను నిర్మించగలదా? ఈ రెండు ప్రశ్నలకూ సమాధానంగా నిలిచిన మహోన్నతుడు – మహాత్మా జ్యోతిరావు గోవింద్ రావు ఫూలే.
ఆదికాలం – అసమాన సమాజంలో జననం : జ్యోతిరావు ఫూలే 1827 ఏప్రిల్ 11న మహారాష్ట్రలోని కాటగున్ గ్రామంలో జన్మించారు. ఆయన “మాలి” కులానికి చెందినవారు – పువ్వులు అమ్ముకునే (horticulture) వృత్తి చేయు సామాజికంగా అణగారిన వర్గానికి చెందిన కుటుంబం. బాల్యంలోనే తల్లి చిమణాబాయి మరణించగా, తండ్రి గోవింద్ రావు గారు అతనిని పరితాపంలో కాకుండా పరిమితి మధ్య ఆశయానికి నడిపించారు. అప్పటి బ్రాహ్మణాధిక్య సమాజంలో “తలుపు ఎరగని తలిత వర్గం”కు జ్యోతిరావు ఫూలే ప్రతినిధిగా ఎదిగారు.
ఇది కుల ఆధారిత వివక్షను సూచించే ఒక రూపకాల (metaphorical) అభివ్యక్తి. “తలుపు ఎరగని” అంటే — ప్రవేశం లేని, అవకాశం ఇవ్వని, విస్మరించబడిన అనే భావన. “తలిత వర్గం” అంటే — తక్కువ కులస్థాయి, సమాజంలో అణచివేయబడిన శ్రేణి (అణగారిన వర్గం).
కావున, “తలుపు ఎరగని తలిత వర్గం” అనగా సామాజిక, ఆర్థిక, శిక్షణ, రాజకీయ రంగాలలో ప్రవేశానికి తలుపులు (అవకాశాలు) పూర్తిగా మూసివేయబడ్డ — అణచివేయబడిన వర్గం. వీరికి విద్య, హక్కులు, గౌరవం వంటి విషయాల్లో ఏ తరహా అవకాశాలు ఉండేవి కావు.
క్రైస్తవ మిషనరీ సంస్థ సహాయంతో – విద్యాభ్యాసం : మన దేశంలో కులమతాలను, వర్ణ వివక్షతను బీసీ, ఎస్సీ, ఎస్టీ పేద వర్గాలు ఎక్కువగా ఎదుర్కొంటూ మనిషిని మనిషిగా చూడని అ రోజుల్లో ఒక క్రైస్తవ మిషనరీ సంస్థ జ్యోతిరావు ఫూలే గారిని అక్కున చేర్చుకుంది. ఆ సంస్థ సహాయంతో అంగ్లో-స్కాటిష్ క్రైస్తవ మిషనరీ పాఠశాలలో విద్య ప్రారంభించిన ఫూలే, అక్కడే “సమానత్వం” అనే భావనతో తొలిసారి పరిచయం అయ్యారు. చదువు కేవలం ధనికులకు, బ్రాహ్మణులకు మాత్రమే అన్న సమాజ భ్రాంతిని తొలగించాలన్న ఆకాంక్ష అక్కడే మొదలైంది. చదువు పూర్తయ్యాక ఆ విద్యను అణగారిన వర్గాలకు అందించాలన్న మానవతా సంకల్పం జ్యోతిరావు ఫూలే గారిని కదిలించింది.
వివక్షతకు వ్యతిరేకంగా – తన జీవితాన్ని అంకితం. జ్యోతిరావు ఫూలే గారి విద్యాభ్యాసంలోనూ, జీవనవిధానంలోనూ అణచే వ్యవస్థ వెంబడించింది. పాఠశాలలో బ్రాహ్మణ విద్యార్థుల తల్లిదండ్రులు అంటారని క్షుద్రుడైనా జ్యోతిరావు ఫూలే గారితో పాటు తమ పిల్లలు చదవరాదంటూ అభ్యంతరాలు చెప్పేవారు. అయినా జ్యోతిరావు ఫూలే గారి చదువు నడక ఆగలేదు. అర్హత గలవారు కాదు, అవకాశం దక్కనివారు – ఇదే ఆయన ధ్యేయం.
అతని ప్రసిద్ధ వాక్యమిది: “విద్య లేక అభివృద్ధి లేదు, అభివృద్ధి లేక స్వాతంత్ర్యం లేదు, స్వాతంత్ర్యం లేక స్వాభిమానం లేదు.”
సవిత్రిబాయి ఫూలే – సమానతలో సారధి : 1840లో సవిత్రిబాయి ఫూలేను వివాహమాడిన జ్యోతిరావు, ఆమెను స్వయంగా చదివించారు. ఆమెను భారతదేశపు మొదటి మహిళా ఉపాధ్యాయురాలిగా తీర్చిదిద్దారు. ఇద్దరూ కలిసి 1848లో పుణేలో తొలిబాలికా పాఠశాల స్థాపించి, “విద్య అందరికీ” అనే నినాదాన్ని కార్యరూపం దించారు. ఇది కేవలం విద్యా కేంద్రం కాదు – అది సామాజిక మార్పు కేంద్రం.
సత్యశోధక సమాజ్ – అణగారిన వర్గాల అవగాహన : 1873లో సత్యశోధక సమాజ్ అనే సంస్థను స్థాపించారు. ఇది: • కులవ్యవస్థను వ్యతిరేకించింది • బ్రాహ్మణాధిపత్యాన్ని ప్రశ్నించింది • శుద్ర, అతిశుద్ర వర్గాలకు స్వీయగౌరవాన్ని నూరిపోసింది • వివాహ, పూజా విధులలో బ్రాహ్మణ ఆధిపత్యాన్ని తొలగించే ప్రయత్నం చేసింది.
ఫూలే స్పష్టంగా చెప్పారు : “వివక్షత మనిషిని మానవత్వం నుండి దూరం చేస్తుంది. ఒకరి మానవత్వాన్ని చిన్నగా చూసే సమాజం, దానికే శాపంగా మారుతుంది.”
సాహిత్య రచన – మౌనం కాదు, ఉద్యమం : ఫూలే గారి రచనలు పాఠ్య పుస్తకాలుగా కాకపోయినా, ఆలోచన పాఠాలుగా నిలిచాయి: • గులాం గిరి (1861): దాస్య వ్యవస్థపై తీవ్ర విమర్శ. • శుద్ర పూరణ: శుద్రుల చరిత్రను ప్రతిపాదిస్తూ, బ్రాహ్మణాధికార భావనల్ని తిప్పికొట్టిన రచన. • సర్వజనిక సత్య ధర్మ పుస్తక: సమానత్వ ధర్మానికి మార్గదర్శక గ్రంథం.
ఆఖరి రోజులు మరియు వారసత్వం :- జ్యోతిరావు ఫూలే 1890 నవంబర్ 28న తుదిశ్వాస విడిచారు. కానీ ఆయన ఆశయాలు నేడు కూడా ప్రాముఖ్యాన్ని పొందుతున్నాయి. వారి ఆశయాలను ముందుకు తీసుకెళ్లడానికి ప్రతి ఒక్కరు కృషి చేయాలనే ఆకాంక్షతో ఉన్న ప్రతి ఒక్కరూ పూలే గారి వారసులు అని చెప్పవచ్చు. మరియు ఆయన జయంతి రోజును దేశవ్యాప్తంగా సమాజ హక్కుల దినోత్సవంగా పాటిస్తున్నారు.
ఆధునిక సమాజానికి సందేశం : జ్యోతిరావు ఫూలే జీవితం మనకు తెలియజేస్తున్నది – ఒక వ్యక్తి, తన ఆలోచనల ద్వారా సమాజాన్ని ఎలా మార్చగలడో. సమానత్వం కోసం ఉద్యమించాలంటే దేనిపైనా ప్రశ్నించగల ధైర్యం ఉండాలి. అదే ధైర్యాన్ని, అదే దృష్టిని ఆయన చూపించారు.
ముగింపు : 11-4-2025 నాడు జ్యోతిరావు ఫూలే జయంతి సందర్భంగా వారి జీవితం అనేది ఒక సామాజిక వేదికపై వెలిగిన దీపం వంటిది – అది కేవలం కాంతి కాదు, మార్గదర్శకత్వం. ఆయన చూపిన దారిలో నడవటం, ఆయన కలల్ని సాకారం చేయటం మన బాధ్యత.
రచన :- డాక్టర్ డి. భీంరాజ్. అసిస్టెంట్ రిజిస్ట్రార్. మహాత్మా జ్యోతి రావు పూలే జాతీయ అవార్డు గ్రహీత 2019
